Al twee en een half jaar veroorzaakt de Covid-19 pandemie schokgolven door ons gezondheidszorgsysteem, onze democratische instellingen, ons economisch en maatschappelijk weefsel, ons wetenschapsbedrijf, onze media.

​

Gezien de omvang van deze crisis is het begrijpelijk dat de respons vanuit het beleid in grote mate geïmproviseerd was, met goede en minder goede kanten. Velen hebben hun best gedaan in moeilijke omstandigheden. Na twee en een half jaar Covid-19 dringt een globale onafhankelijke evaluatie zich echter op. Niet als afrekening of waardeoordeel over individuele betrokkenen, maar om lessen te trekken en bij te sturen, en zo beter gewapend de toekomst tegemoet te treden.

​

Want maatregelen die werden genomen om op korte termijn het virus te beteugelen, hebben onvermijdelijk ook indirecte langetermijneffecten. En die blijken soms ernstiger dan velen verwachtten. Het mentale welzijn heeft een deuk gekregen. De leerachterstand is onmiskenbaar, vooral bij de meest kwetsbaren, met langdurige gevolgen voor welvaart en gezondheid. Ouderen hebben kostbare tijd in eenzaamheid doorgebracht, soms tot op het sterfbed toe. Ons gezondheidszorgsysteem is brozer geworden. En zo kunnen we nog even doorgaan.

Had men meer kunnen doen om ouderen en zwakkeren te beschermen, zowel van ziekte als van isolement? Is er voldoende nagedacht over of, wanneer, en hoe een overheid sociaal gedrag kan afdwingen en burgerrechten kan opschorten? Zijn data en modellen op een verstandige manier gebruikt, rekening houdend met hun beperkingen? Is het voorzorgsprincipe goed toegepast - wat het virus betreft maar ook inzake nevenschade van maatregelen zonder precedent? Hadden we geschikte procedures om epidemiologische doelen op korte termijn af te wegen tegen het bredere welzijn op de langere termijn? En vooral: is er voldoende nagedacht over het uiteindelijke doel dat we voor onze samenleving willen nastreven?

Zeker, er zijn al gedeeltelijke evaluaties gebeurd van aspecten van de Covid-19-respons,* zelfs in de verschillende parlementen die ons land rijk is. Die waren nuttig, maar ontoereikend. Om te beginnen waren ze prematuur: de belangrijkste evaluaties gingen quasi uitsluitend over de eerste fase van de pandemie. Mede daardoor waren ze ook te eng: sterk gefocust op de virologische en epidemiologische aspecten. De bredere politieke, ethische en juridische vragen die het technische niveau overstijgen, de expliciete en impliciete afwegingen over beleidsdomeinen heen, kregen zo onvoldoende aandacht. Bovendien waren ze vaak sterk politiek gefilterd, gefragmenteerd volgens de bevoegdheidsverdelingen over de verschillende regeringen, en onvoldoende geworteld in data. Hun impact bleef dan ook beperkt: de overkoepelende beleidsaanbevelingen van de evaluatie in het Vlaams parlement, bijvoorbeeld, zijn niet eens gepubliceerd, en ook aan de andere is amper gevolg gegeven.

Een onafhankelijke evaluatie van de processen en resultaten van het gevoerde pandemiebeleid is niet alleen nodig, het is ook mogelijk. In onze buurlanden worden verdienstelijke pogingen ondernomen. In Nederland leidt de Onderzoeksraad voor Veiligheid een lopende evaluatie met verregaande bevoegdheden. Een concreet resultaat daarvan is de oprichting van een Maatschappelijk Impact Team, op gelijke hoogte met het Outbreak Management Team (OMT). In Duitsland is zeer recent de “Evaluatie van de juridische basis en maatregelen van de pandemiepolitiek” gepubliceerd door een interdisciplinair evaluatiecomité. In Zweden concludeerde een daartoe opgerichte Coronacommissie in februari 2022 een driedelige evaluatie. En over het kanaal is de UK Independent Covid Inquiry opgestart, een onafhankelijk orgaan dat opereert in totale transparantie en met substantiële middelen en bevoegdheden. Ook uit de imperfecties van die buitenlandse voorbeelden kunnen we leren: Het Duitse rapport betreurt de te enge focus van de gevraagde evaluatie, een tekort aan personeel, het gebrek aan bijkomende data-vergaring, en de korte evaluatieperiode. De Zweedse evaluatie benadrukt dat ze slechts een tussentijdse balans kon opmaken, en dat latere evaluaties noodzakelijk blijven.

​

In België werd intussen de GEMS (Groep van Experts voor Managementstrategie van COVID-19) herdoopt tot het SSC (Strategic Scientific Committee), met nagenoeg identieke samenstelling. Van verbreding of vernieuwing is geen sprake, en voor een evaluatie valt weinig animo te bespeuren onder politici en beleidsadviseurs. Nochtans is zo’n evaluatie een voorwaarde voor goed bestuur, om lessen te trekken voor toekomstige uitdagingen. Het is niet iets om te vrezen, maar om naar uit te kijken. Het kan bovendien heilzaam zijn, en een begin voor het noodzakelijke herstel van de tijdens de pandemie dramatisch toegenomen polarisering. Laat er ons samen werk van maken.

​​